Polacy z wyboru
Rodziny pochodzenia niemieckiego w Warszawie w XIX i XX wieku

(1896-1958), kobieta-żołnierz, ps. „Lena”, „Kazik”

 

Urodzona 13 kwietnia w Warszawie, córka Florentyny z Johnów i Jana Gertza, powstańca styczniowego, którego przodkowie przybyli w XVIII w. z Saksonii. Wanda została wychowana w kulcie walki o niepodległość Polski, z domu rodzinnego wyniosła zainteresowanie służbą wojskową. W 1913 r. ukończyła gimnazjum w Warszawie i rozpoczęła naukę na kursach buchalteryjnych Zgromadzenia Kupców m.st. Warszawy.

 

W czasie I wojny św., wobec zakazu przyjmowania kobiet do Legionów Polskich, zgłosiła się do służby przebrana za mężczyznę pod nazwiskiem Kazimierz Żuchowicz. Służyła m.in. w 2 baterii haubic 1. pułku artylerii I Brygady Legionów Polskich. W czasie wojny z bolszewikami pełniła funkcję komendantki II Ochotniczej Legii Kobiet przy Dowództwie Frontu Litewsko-Białoruskiego (przemianowanej potem na Batalion OLK-Wilno). 

 

W okresie międzywojennym była instruktorką i organizatorką obozów Przysposobienia Wojskowego Kobiet, pełniła także wysokie funkcje w Organizacji Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju.

Po przewrocie majowym w 1926 r. została powołana do pracy w Belwederze, jako osobista sekretarka Marszałka J. Piłsudskiego. Następnie została kierowniczką sekretariatu Głównego Inspektora Sił Zbrojnych.

 

We wrześniu 1939 r., jako ochotniczka, uczestniczyła w obronie Warszawy. Od listopada 1939 r. działała w Służbie Zwycięstwu Polski, a od kwietnia 1942 r. była organizatorką i komendantką oddziału "Dysk" ("Disk" - Dywersja i Sabotaż Kobiet), który prowadził akcje małego sabotażu na terenach okupowanych. W czasie powstania warszawskiego wraz ze swoim oddziałem walczyła w ramach Zgrupowania AK „Radosław” na Woli, Starówce i w Śródmieściu. Po upadku powstania była jeńcem w ożarowskim Dulagu, następnie w obozach Lamsdorf, Mühlberg, Altenberg, Molsdorf (w tym ostatnim była komendantką polską obozu).

 

Po oswobodzeniu z niewoli przez armię amerykańską zaangażowała się w przyznanie kobietom praw żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych. Efektem jej pracy było także m.in. utworzenie 2-go batalionu Pomocniczej Wojskowej Służby Kobiet przy I Dywizji Pancernej, a następnie Inspektoratu dla Kobiet-Żołnierzy AK.

 

Zmarła 10 listopada 1958 roku w Londynie. Jej prochy zostały przywiezione do Polski i pochowane na cmentarzu wojskowym na Powązkach w kwaterze Batalionu "Parasol". Wanda Gertz została odznaczona m.in.: Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari, Krzyżem Niepodległości z Mieczami, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, czterokrotnie zaś Krzyżem Walecznych.