Polacy z wyboru
Rodziny pochodzenia niemieckiego w Warszawie w XIX i XX wieku

(1786–1861), historyk, ojciec polskiej historiografii, polityk, ideolog demokratyczny.
Rodzina Lelewelów w XVIII stuleciu przeniosła się z Austrii do Prus Wschodnich, w okolice Królewca. Dziadem Jana Pawła był Henryk Loelhoeffel de Loewensprung, magister filozofii Uniwersytetu Wileńskiego, doktor medycyny i konsyliarz nadworny Augusta III. Ojciec Karol Maurycy, prawnik i działacz administracji oświatowej Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, 18 maja 1775 r. otrzymał polski indygenat i zmienił nazwisko na Lelewel. Braćmi Joachima byli: Jan Paweł (1796–1847), architekt i polityk, oraz Prot (1790–1884), oficer napoleoński, poseł na sejm Królestwa Polskiego. Joachim urodził się w Warszawie 21 marca. Początkowo pobierał nauki w konwikcie pijarów. W latach 1804–1808 studiował na Uniwersytecie Wileńskim, między innymi pod kierunkiem wybitnego filologa Gotfryda Ernsta Groddecka (jego studentami byli liczni filomaci – w tym Adam Mickiewicz). Tytuł doktora filozofii uzyskał zaocznie na uniwersytecie w Krakowie. W 1811 r. otrzymał posadę biurową w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych w Warszawie. Większość energii poświęcał studiom historycznym okresu średniowiecza. W 1815 r. podjął w Wilnie wykłady z historii powszechnej. W tym okresie był redaktorem umiarkowanie liberalnego „Tygodnika Wileńskiego”. Trzy lata później przeniósł się do Warszawy na stanowisko podbibliotekarza w Publicznej Bibliotece przy Uniwersytecie Warszawskim. Nie zdobywszy jednak w Warszawie szerszego uznania, powrócił w 1821 r. do Wilna, gdzie objął katedrę historii. Jego wykłady cieszyły się wśród studentów ogromną popularnością, słuchał ich m.in. Mickiewicz. W 1824 r., wskutek śledztwa wszczętego przez kuratora Mikołaja Nowosilcowa na Uniwersytecie Wileńskim, musiał ponownie wyjechać do Warszawy, gdzie poświęcił się głównie pracy badawczej. Brat Prot wciągnął go w działalność Towarzystwa Patriotycznego. Do powstania listopadowego Lelewel stworzył zrąb swojej koncepcji historiozoficznej. Zasadzała się ona na uznaniu gminowładztwa słowiańskiego za rozwiniętą formę demokracji. Jako historyk opublikował liczne książki i artykuły, dzięki którym zdobył sławę w kraju i za granicą (także w Rosji), był pionierem w stosowaniu komparatystyki historycznej, geografii historycznej oraz metod nauk pomocniczych (w tym numizmatyki). Podczas powstania listopadowego kierował działaniami klubu rewolucyjnego i przyczynił się do przyciągnięcia konserwatystów. Ze zmiennym powodzeniem starał się lawirować między różnymi ekstremami powstańczej sceny politycznej. Niechętnie wstąpił do rządu powstańczego. Po upadku powstania wyjechał do Paryża, gdzie stanął na czele Komitetu Narodowego Polskiego. W 1833 r., wydalony przez władze francuskie, przeniósł się do Brukseli, gdzie spędził resztę życia. W belgijskiej stolicy pisywał do radykalnych gazet, związał się z lożami masońskimi, działał aktywnie na rzecz zjednoczenia emigracji polskiej. Nie chciał objąć żadnego płatnego stanowiska, prowadził życie abnegata, utrzymując się z wydawnictw naukowych. W maju 1861 r. dwaj przyjaciele przewieźli schorowanego Lelewela do kliniki w Paryżu. Zmarł 29 maja, został pochowany na cmentarzu Montmartre. W 1929 r. jego prochy przewieziono do Wilna i spoczęły na cmentarzu na Rossie.

[Na podstawie: biogram autorstwa Stefana Kieniewicza, Polski Słownik Biograficzny, Stanisław Szenic, Cmentarz Powązkowski 1790–1850. Zmarli i ich rodziny, Warszawa 1979]